Przepisy prawa polskiego w obecnie obowiązującej formie wskazują na to, że Polska jest przygotowana na praktykowanie otwartego, obywatelskiego pojęcia narodowości. Stanowi to tym samym szansę do efektywnej i swobodnej integracji dla rodzin różnorodnych etnicznie i kulturowo oraz uchodźców.
Obywatelstwo stanowi istotne zagadnienie z punktu widzenia prawa międzynarodowego publicznego, gdyż określa relację między państwem a obywatelem oraz prawną przynależność jednostki do danego państwa. W potocznym rozumieniu, zbyt jednoznacznie utożsamia się posiadanie obywatelstwa z tożsamością narodową zgodnie z przekonaniem, że każdy Polak to obywatel Rzeczypospolitej Polskiej, zaś każda Polka- obywatelka Rzeczypospolitej Polskiej. Co więcej, często i błędnie zakładamy, że Polakiem może być tylko osoba przywiązana do typowo polskich tradycji, wychowana w Polsce, cechująca się „słowiańskim” wyglądem oraz posługująca się nieskazitelną polszczyzną. Aby rozwiewać te wątpliwe przekonania, poniższy artykuł ma na celu wyjaśnienie czym tak naprawdę jest obywatelstwo oraz czy czynniki takie jak urodzenie, pochodzenie etniczne, znajomość języka polskiego, praktykowanie polskich tradycji czy wyznanie katolickie w rzeczywistości definiują polskie obywatelstwo. Wskazujemy również na różne aspekty i możliwości nabycia obywatelstwa w świetle przepisów prawa polskiego. Kwestia tego czy posiadanie obywatelstwa polskiego jest równoznaczne z „polskością” nie jest natomiast przedmiotem niniejszego opracowania.
Według encyklopedii obywatelstwo jest określane jako „idea regulatywna określająca rodzaj więzi prawnej między podmiotem indywidualnym — jednostką a podmiotem instytucjonalnym — państwem, jaka powstaje w wyniku nabycia przez jednostkę zamieszkującą na terenie danego państwa określonego statusu (prawnego, politycznego, ekonomicznego i społecznego) oraz związanych z nim praw i obowiązków (członkostwa)”.
W odniesieniu do obywatelstwa istotne znaczenie ma Europejska konwencja o obywatelstwie z 1997 r., której Polska wraz z innymi państwami członkowskimi jest sygnatariuszem, zgodnie z którą „obywatelstwo oznacza prawną więź pomiędzy osobą a państwem i nie wskazuje na pochodzenie etniczne tej osoby”. Zapis dotyczący zasady niedyskryminacji określa ponadto, że przepisy dotyczące obywatelstwa nie mogą zawierać rozróżnień lub włączać metod postępowania, które stanowią dyskryminację ze względu na płeć, religię, rasę, kolor skóry czy pochodzenie narodowe lub etniczne. Art. 4 wprowadza z kolei zasady, według których każdy ma prawo do obywatelstwa, nikt nie może zostać pozbawiony obywatelstwa, a także należy dążyć do uniknięcia sytuacji, w której może wystąpić zjawisko bezpaństwowości. Art.24 ust.3 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych przyznaje każdemu dziecku prawo do nabycia obywatelstwa. Zaś art.25 paktu przyznaje prawo do biernego i czynnego uczestnictwa w sprawach publicznych i prawa wyborczego oraz dostępu do służby publicznej.
Przepisy prawa krajowego regulują z kolei warunki nabycia i utraty obywatelstwa, a ponadto prawa i obowiązki obywateli. Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela określone zostały w rozdziale II Konstytucji RP. Art. 34 Konstytucji wskazuje na trzy główne zasady dotyczące obywatelstwa polskiego: zasadę krwi, gdy obywatelstwo nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi, zasadę dopuszczalności innych dróg nabycia, które określa ustawa oraz zasadę trwałości obywatelstwa, zgodnie z którą „Obywatel polski nie może utracić obywatelstwa polskiego, chyba że sam się go zrzeknie”.
Szczegółowe przepisy w zakresie zasad, warunków oraz trybu nabywania i utraty obywatelstwa polskiego, potwierdzenia jego posiadania lub utraty reguluje Ustawa o obywatelstwie polskim z 2009 roku. Zgodnie z ustawą obywatelstwo nabywa się: z mocy prawa, poprzez nadanie, uznanie lub przywrócenie. Małoletni nabywa także obywatelstwo, zgodnie z zasadą ziemi, gdy zostanie znaleziony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a jego rodzice nie są znani, lub gdy dojdzie do przysposobienia, w takim przypadku pochodzenie rodziców będzie nieistotne. Z mocy prawa dziecko nabywa obywatelstwo polskie, gdy co najmniej jedno z rodziców ma obywatelstwo polskie, niezależnie od faktycznego miejsce narodzin.
Prezydent RP może nadać cudzoziemcowi obywatelstwo polskie na podstawie złożonego i odpowiednio uzasadnionego wniosku, przy czym w swoich konstytucyjnych kompetencjach Prezydent RP nie jest ograniczony żadnymi warunkami i ma prawo swobodnie nadać obywatelstwo polskie każdemu cudzoziemcowi.
Cudzoziemiec może także otrzymać obywatelstwo polskie na skutek uznania go za obywatela, gdy spełnia jeden z 7 rozbudowanych warunków, przy czym poszczególne czynniki dotyczą m.in. długości nieprzerwanego legalnego pobytu w Polsce na podstawie zezwolenia na pobyt stały, pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej lub prawa stałego pobytu; małżeństwa z obywatelem polskim od co najmniej 3 lat; legalnego 2 letniego pobytu w Polsce na podstawie zezwolenia uzyskanego jako uchodźca lub rocznego legalnego pobytu na podstawie zezwolenia na pobyt stały, uzyskanego w związku z polskim pochodzeniem lub Kartą Polaka; gdy jedno z rodziców ma obywatelstwo polskie lub co najmniej jednemu z jego rodziców zostało przywrócone polskie obywatelstwo. Zgodnie z polskimi przepisami by zostać uznanym za polskiego obywatela wymagana jest znajomość języka polskiego na poziomie B1, potwierdzona urzędowym zaświadczeniem.
Ponadto, cudzoziemcy, którzy utracili obywatelstwo polskie przed dniem 1 stycznia 1999 roku mogą ubiegać się na podstawie wniosku o jego przywrócenie.
Zgodnie z omawianą ustawą, obywatel polski posiadający równocześnie obywatelstwo innego państwa ma wobec Rzeczypospolitej Polskiej takie same prawa i obowiązki jak osoba posiadająca wyłącznie obywatelstwo polskie, co świadczy o otwartości polskiego prawa na różnorodność swoich obywateli i obywatelek. Powyższe stanowi tym samym szansę do efektywnej i swobodnej integracji dla rodzin różnorodnych etnicznie i kulturowo oraz uchodźców. Jednocześnie ustawa określa, że obywatel polski nie może wobec władz Rzeczypospolitej Polskiej powoływać się ze skutkiem prawnym na posiadane równocześnie obywatelstwo innego państwa i na wynikające z niego prawa i obowiązki, przy czym warto wspomnieć, że rozszerzeniem obywatelstwa polskiego jest obywatelstwo Unii Europejskiej. Ten specjalny rodzaj obywatelstwa ma charakter wtórny, dodatkowy i jest zależny od posiadania obywatelstwa państwa członkowskiego UE. Charakter obywatelstwa unijnego określa art. 70 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej.
Podsumowując, przepisy prawa polskiego w obecnie obowiązującej formie wskazują na to, że Polska jest przygotowana na praktykowanie otwartego, obywatelskiego pojęcia narodowości. O tym, czy takie podejście ostatecznie przezwycięży nad kulturowo zamkniętą, etniczną postawą, zadecyduje m.in. zmiana podejścia do uchodźców i integracji migrantów w naszym kraju.